Schulden Steeds meer mensen krijgen een bewindvoerder toegewezen vanwege problematische schulden. De gemeente Tilburg wil daar iets aan doen. Dat blijkt moeilijker dan verwacht.
De Tilburgse kantonrechter Paul Rouwen neemt ruim de tijd om Danilo (26) een hart onder de riem te steken. „Dit kan het moment zijn waarop je de ellende achter je laat. Het kan goed komen, dat geloof ik echt, als je de shit de shit laat en gaat voor de toekomst.”
Danilo kan een peptalk goed gebruiken, hebben we zojuist gehoord. Hij heeft psychosociale problemen – onder meer een verslavingsverleden – bijna 11.000 euro schuld bij de gemeente Tilburg, geen werk en wel een pasgeboren zoontje. Daarom krijgt hij vanmiddag een bewindvoerder toegewezen die de regie over zijn financiën voor onbepaalde tijd overneemt.
Voorheen ging zo’n toewijzing schriftelijk, vertelt Rouwen na afloop van de zitting die ongeveer een half uur heeft geduurd. Dan was het: problematische schuld? Ja. Staat er een bewindvoerder klaar? Ja. Hup, stempel erop, geregeld. „Maar zo ging de hele complexiteit van de situaties aan mij voorbij”, zegt Rouwen. „En dan is het achteraf moeilijker de vinger aan de pols te houden van de bewindvoerder.”
Explosieve groei
Daarom behandelt Rouwen sinds maart van dit jaar iedere vrijdag zaken zoals die van Danilo. De zittingen zijn onderdeel van een Tilburgse proef om grip te krijgen op het zogenoemde ‘beschermingsbewind’: de regeling waarbij een bewindvoerder op last van de kantonrechter volledige zeggenschap krijgt over iemands financiën. De pilot is een samenwerking tussen de rechtbank Zeeland-West-Brabant en de gemeente Tilburg.
Aanleiding voor de proef: explosief gestegen gemeentelijke uitgaven aan beschermingsbewind. In het huidige systeem speelt de gemeente weliswaar geen rol in de toewijzing van een bewindvoerder, in veruit de meeste gevallen draait ze wél op voor de kosten. Onderdeel van de gemeentelijke zorgplicht, omdat cliënten hun bewindvoerder doorgaans niet zelf kunnen betalen.
In 2010 bedroegen de uitgaven in Tilburg 8 ton, betaald uit de pot voor bijzondere bijstand. Vorig jaar was de kostenpost opgelopen tot 3,3 miljoen euro, meer dan 4 keer zoveel. En Tilburg staat niet op zichzelf. Uit cijfers van onderzoeksbureau Bartels blijkt dat gemeenten in 2015, het laatste jaar waarvoor Bartels cijfers beschikbaar heeft, samen 115 miljoen euro kwijt waren aan beschermingsbewind, een ruime verdubbeling ten opzichte van 2013.
Hoe kan dat? Het simpele antwoord is dat het aantal onderbewindgestelden razendsnel is toegenomen. Inmiddels gaat het om zo’n 250.000 mensen in Nederland, tegenover minder dan 100.000 in 2009. Maar op de vraag naar dieper liggende oorzaken van die toename bestaat (nog) geen eenduidig antwoord. Dat was onlangs reden voor de NVVK, de branchevereniging voor schuldhulpverlening, om aan te dringen op een „gedegen analyse”.
Problematische schulden
Vooropgesteld: niet iedereen die een bewindvoerder heeft, kampt met problematische schulden. Oorspronkelijk is het beschermingsbewind ontworpen voor mensen met een verstandelijke of fysieke beperking die niet in staat zijn hun inkomsten en uitgaven te beheren. Een bewindvoerder, zo is de gedachte, kan dan voorkomen dat mensen daar misbruik van maken.
In 2014 is de wet gewijzigd. Sindsdien zijn problematische schulden een tweede grond om toegang te krijgen tot beschermingsbewind. Dat kan de toename van het aantal onderbewindgestelden deels verklaren, zegt Roeland van Geuns, lector armoede-interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij schat dat zeven op de tien mensen in beschermingsbewind problematische schulden hebben.
Maar volgens Van Geuns en kantonrechter Rouwen is er meer aan de hand dan alleen dat de regeling is opengesteld voor een nieuwe groep. Die groep zelf is de voorbije jaren óók groter geworden. Zo was daar bijvoorbeeld de financiële crisis, die veel mensen werkloos of zzp’er en daarmee kwetsbaar heeft gemaakt. Tegelijkertijd is de samenleving ingewikkelder geworden, onder meer door digitalisering, en wordt meer zelfredzaamheid verwacht. En dan is er nog het probleem dat mensen met een laag inkomen de weg moeten zien te vinden in een complex systeem van toeslagen en kwijtscheldingen.
Rouwen: „Als je het allemaal onder controle hebt, dan is het heel fijn dat je op internet alles kunt regelen, aanvragen, vergelijken. Maar als je moeite hebt met lezen, op tijd reageren, dan gaat het fout.”
Van Geuns ziet hetzelfde: „We vragen steeds meer van mensen, zeker van mensen die kwetsbaar zijn.”
Zwaar geschut
Toch vermoeden gemeenten dat de instroom in beschermingsbewind groter is dan nodig. De toewijzing van een bewindvoerder is duur én zeer ingrijpend – je hebt niets meer te zeggen over je financiën. Wellicht zijn er geschiktere oplossingen voorhanden, is de gedachte, zeker in een gemeente als Tilburg die bekend staat om haar goede schuldhulpverlening.
De Tilburgse proef voorziet daarom, behalve in een actieve rol van de kantonrechter, in een adviesgesprek met de gemeente vóórdat iemand naar de kantonrechter gaat met het verzoek een bewindvoerder aan te stellen. Op die manier hoopt de gemeente te voorkomen dat mensen in beschermingsbewind terechtkomen die met bijvoorbeeld een budgetcoach ook geholpen zijn.
„Vroeger viel de keuze automatisch op zwaar geschut”, zegt Esmah Lahlah, verantwoordelijk wethouder (partijonafhankelijk) in Tilburg. „Alsof je iedereen die binnenkomt bij de eerste hulp meteen in een rolstoel zet. Nu kijken we eerst of een pleister voldoende is.”
Het is een idee dat ook het kabinet aanspreekt, blijkt uit een kabinetsplan om het ‘adviesrecht’ voor gemeenten wettelijk te verankeren. Alleen: de eerste resultaten van de Tilburgse pilot geven weinig aanleiding te geloven dat dit veel zal veranderen. Driekwart van de mensen die op gesprek gingen bij de gemeente bleek toch het best geholpen met een bewindvoerder.
„We hebben de proef met een half jaar verlengd om een beter beeld te krijgen”, zegt wethouder Lahlah. „Maar de eerste indruk is dat de instroom in beschermingsbewind redelijk stabiel blijft”.
Snellere beëindiging
Kantonrechter Rouwen is niet verbaasd. Zijn ervaring is dat de meeste dossiers „behoorlijk complex” zijn. Veel mensen die schulden hebben, kampen óók met psychosociale problemen, zoals Danilo. Lector armoede-interventies Van Geuns herkent dat. Hij schat dat schulden slechts bij één op de vijf mensen in beschermingsbewind de enige grond zijn om een bewindvoerder toe te wijzen.
De oplossing voor gemeenten ligt volgens Rouwen daarom eerder in een snellere beëindiging van een beschermingsbewind dan in verkleining van de instroom. Bewindvoerders worden voor onbepaalde tijd toegewezen en hebben geen prikkel om zichzelf te ‘ontslaan’. Integendeel, zij krijgen een maandelijkse vergoeding per cliënt.
Rouwen: „De meeste bewindvoerders die ik ken, zijn goed en professioneel. Maar er zijn ook minder goede en sommigen hebben wel erg veel cliënten.”
Daarom geeft hij bewindvoerders tegenwoordig opdracht gedetailleerd te rapporteren over hun werk. Zodra het kan, zegt Rouwen, moeten mensen zelf weer de verantwoordelijkheid krijgen over hun financiën.
Voor Danilo lijkt dat moment nog ver weg. Eerst moet hij zich van de rechter concentreren op zijn zoontje, zijn relatie, clean blijven, een baan wellicht. Danilo knikt schuchter. „En áls dat lukt”, zegt Rouwen tegen Danilo, „dan heb ik daar veel respect voor. Veel meer dan voor mensen die met hun kont in de boter zijn gevallen.”
Bron: NRC 19-10-2018